Osmanlı Devleti deniz teşkilatı, Osmanlı İmparatorluğu’nun denizlerdeki gücünü ve denetimini sağlamak gayesiyle kurulan bir askeri ve idari yapıyı söz eder. Osmanlı Devleti’nin deniz teşkilatı, Osmanlı İmparatorluğu’nun deniz ticareti, savunması ve fetihlerinde kıymetli bir rol oynamıştır.
Osmanlı Devleti’nin deniz teşkilatı, 14. yüzyılda kurulan Osmanlı Donanması ile başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun deniz gücünü artırmak maksadıyla, denizcilik yeteneklerine sahip olan bireylerin toplanmasıyla oluşturulan bu donanma, vakitle gelişerek büyümüştür. Osmanlı Donanması, Akdeniz, Ege Denizi ve Karadeniz’de faaliyet göstermiştir.
Osmanlı Devleti’nin deniz teşkilatı, denizcilik yeteneklerine sahip olan bireylerden oluşan bir hiyerarşik yapıya sahipti. Bu yapıda, denizciler, kaptanlar, amiraller ve denizciliğe ait öbür vazifelerde çalışan işçi bulunmaktaydı. Deniz teşkilatı, donanmanın idaresi, gemilerin bakımı ve tamiratı, deniz seferlerinin planlanması ve deniz ticaretinin düzenlenmesi üzere vazifeleri yerine getiriyordu.
Osmanlı Devleti’nin deniz teşkilatı, deniz savaşlarında da kıymetli bir rol oynamıştır. Osmanlı Donanması, çeşitli deniz savaşlarında muvaffakiyetler elde etmiş ve Osmanlı İmparatorluğu’nun deniz hakimiyetini sağlamıştır. Bilhassa 16. yüzyılda Osmanlı Donanması’nın Akdeniz’deki gücü, Venedik ve İspanyol donanmalarıyla rekabet içinde olduğu periyotta tepeye ulaşmıştır.
Osmanlı Devleti’nin deniz teşkilatı, deniz ticaretinin düzenlenmesi ve güvenliğinin sağlanması açısından da kıymetli bir rol oynamıştır. Osmanlı İmparatorluğu, deniz yollarını denetim ederek, Akdeniz ve Karadeniz ortasındaki ticaretin gelişmesini sağlamıştır. Ayrıyeten, Osmanlı Devleti’nin deniz teşkilatı, korsanlıkla çaba etmek ve denizlerde güvenliği sağlamak gayesiyle da faaliyet göstermiştir.
Denizlerde Teşkilatlanma Başlıyor
Osmanlı Devleti Bahriye Teşkilatı, kuruluş itibariyle bir kara devleti olan Osmanlı Devleti, fetihlerle sonlarını genişlettikçe denizle tanıştı. Bilhassa Karasioğullarının Osmanlı’ya olağan olmasıyla deniz gücüne sahip oldu. Çünkü o devirde bir cihan devleti olmayı planlayan bir devlet için denizlere hakim olması zorunluydu.
Osmanlı Devleti Karesi, Saruhan, Aydın, Menteşe, Candaroğullarını kendisine dahil etmesi ile bunların donanma ve tersanelerinden yararlandı. Karasioğullarından geçmiş olan Karamürsel tersanesinde birinci defa gemi yapılmıştır. Başka taraftan Osmanlının inşa ettiği birinci tersane Gelibolu tersanesidir. 1390 yılında yapılan bu tersane Osmanlı’nın yayılma alanına gerçek son derece stratejik bir pozisyondaydı. Bu tersanelerin yanında Edincik’te ve Bizans’tan alınan İzmit’te tersanesi mevcuttu. Osmanlı Rumeli’ye yerleştikten sonra Boğazı ve Marmara kıyılarını korumak için Gelibolu Tersanesi önemli rol oynadı.
Tersanelerden sonra donanma oluşturuldu ve yavaş yavaş denizlerde kendini göstermeye başladı. Yıldırım Bayezid vaktinde Batı Anadolu’daki beylikleri ortadan kaldırınca birinci donanma faaliyeti başladı. 1390 yılında Gelibolu’da bir tersane kuruldu. Sakız ve Eğriboz adalarını vurmaya başladılar. Böylelikle Venedik ile gerginlikler artmaya başladı. Osmanlı denizcilerinin birinci çabası Yıldırım Bayezid vaktinde Busiko’nun, Çanakkale Boğazı’na saldırması ile gerçekleşti. Ama bu savaşta 18 kesimden oluşan Türk donanması yenildi. Bundan sonra Çelebi Mehmet vaktinde Osmanlı donanmasında gelişme yaşandı. Bu dönemde Çalı Bey kumandasında Venedik ile savaşıldı. Yaklaşık 30’u geçkin gemiden oluşan donanma ile Venedik yanıt verildi. Lakin Osmanlı donanması bir kere daha mağlup oldu. II. Murat vaktinde Osmanlı donanması Karadeniz’de faaliyette bulundu. Trabzon Rum imparatorluğunu vergiye bağlandı.
Osmanlı Devleti Bahriye Teşkilatı Fatih periyodunda Türk donaması Ege ve Akdeniz’de kıymetli rol oynadı. Adalar alındı. Venedik ile yapılan savaşlar donanmaya değere verilmesini gerektiğini gösterdi. İstanbul kuşatmasında 350 modüle yakın gemi bulunması donanmaya verilen değerin en hoş göstergesi oldu.
II. Bayezid devrinde denizlerdeki güç kıymetli derece arttırıldı. Bu devirde Kemal ve Burak Reisler deniz leventliğinden gelme özellikleri ile katkı sağladılar. Bu periyotta Osmanlı deniz gücü Venedik’i geçti. Memluklere yardım gönderildi. Bu devir Osmanlı’nın denizlerde en güçlü olduğu periyottur.
16. yüzyıl, Yavuz ve Yasal zamanı, Osmanlı denizciliğinin en gelişmiş vakitleridir. Bunda Barboros Hayreddin Paşa’nın rolü büyüktür. Birebir vakitte Selman Reis, Turgut Reis ve Kılıç Ali Reis’in deneyimlerinden de yararlanıldı. Bu devirde bir Kanal planı olsa da gerçekleştirilemedi Süveyş’e farklı bir donanma bulundurma daha kolay ve ucuz bulundu. Bu devirde Portekiz taarruzlarına maruz kalan Müslümanlara yardım edildi. Portekizlilere karşı birçok sefer düzenlenmiştir bu seferlerde önemli muvaffakiyetler kazanılmasa da Portekizlileri nispeten caydırdığın görüyoruz. Piri Reis, Hindistan’a sefer düzenleyen donanma kumandanlarından birsidir. Hürmüz ele geçirmiştir. Portekizlilerin geldiğini duyunca kaçtığı rivayeti idamına sebep olacaktır. Kitab-ı Bahriye en değerli yapıtıdır dünya haritasını çizmiştir. Seydi Ali Reis de seyahatini Miratü’l Memalik isimli yapıtında yazmıştır. Miratü’l Memalik Hint deniz seferini anlatan değerli bir yapıttır. Selim devrinde ise Açeye teknik elmanlar gönderiliyor. Hint’teki başarısızlık okyanus şartlarının farklı olmasıdır.
17. yüzyılda Kıbrıs’ın alınması değerli bir gelişme lakin daha sonra Osmanlı donanması İnebahtı savaşında hezimete uğradı. Bundan diğer Girit’te alınmıştır. Ancak kuşatma 25 yıl (1645-1669) sürmüştür.
III. Selim devrinde donanma siyaseti yine ele alındı. Yeni donanma oluşturuldu. II. Mahmut devrinde buna devam ettirilmedi. 1827’de donanma Navarin’de yakıldı. Ancak 1829’da vaktin en büyük harp gemisi yapıldı. (Mahmudiye Kalyonu) Sultan Abdülaziz vaktinde Osmanlı donanması dünyanın üçüncü büyük deniz gücüne ulaştı. Avrupa’dan zırhlı gemiler alındı. Ancak bu siyaset II. Abdülhamit vaktinde tıpkı ölçüde devam ettirilmedi. Abdülaziz devrinde Osmanlı donanması dünyanın en büyük 3 donanması olarak nitelendiriyor. Lakin daha sonraları sanayi ve teknolojik gelişmelerde gemi teknolojileri takip edilemedi.
Osmanlı’da Korsanlık
Günümüzde yasa dişi soygunculuk yapan denizciler olarak gürlüyor. Lakin, Osmanlı Devleti Bahriye Teşkilatı Klasik dönemide bu türlü bir manası yoktu. Mensubu olduğu devletin denizlerdeki faaliyetlerini yürüten unsurlardı. Akıncılar karada ne ise korsanlar da denizde o idi. Türklerde “deniz gazileri” manasında birinci korsanlık faaliyetleri Çaka Bey ile başlar.
Osmanlı Devleti’nde Tersaneler
Gelibolu Tersanesi: Osmanlı’nın birinci muntazam tersanedir. Yıldırım Bayezid vaktinde Saruca Paşa’nın nezaretinde Gelibolu’da 1390’da yapılmıştır. Burası deniz faaliyetlerinin yürütme merkezi olan Kaptan paşa eyaletinin merkezi idi. Osmanlı donanması Gelibolu sancağına bağlıydı.
İstanbul Tersanesi: Burayı Fatih Sultan Mehmet İstanbul fethinde sonra yaptırmıştır. Yasal devrinde bu tersane daha da büyütülmüştür. Bundan sonra eksiksiz bir tersane haline gelmiştir.
Süveyş Tersanesi: Mısır ve Kızıldeniz’i elde ettikten sonra Hint ve Umman denizlerinde faaliyetlerinde bulunan Portekiz taarruzum durdurmak için Memluk vaktinde faaliyette bulunan Süveyş tersanesini kullandı. Süveyş donanmasını birinci kez Mısır Beylerbeyi Hadım Süleyman Paşa oluşturdu. 16. yüzyılın son yarısında Osmanlıların Yemen, Habeş ve Basra havalisini ele geçirmesiyle güçlü bir donanma gerekiyordu. Bu donanma Hindistan kıyısında gitmiş ve Portekizlerle savaşmıştır. 1568 yılında Süveyş kanalı açılması düşünülse de açılamamıştır. Mısır’ın fethi ile Selman Reis Osmanlı donanmasına geçmiştir.
Tuna Kaptanlığı ve Ruscuk Tersanesi: Osmanlı Devleti Macaristan’ ı işgal ettikten sonra Tuna ırmağında donanma bulundurdu. Tuna Kaptanlığı oluşturdu. Tuna Kaptanlığı iki mıntıkaya ayrılır. Bunlardan biri Vidin’e başkası Budin eyaletine kadar olan bölgedeki gemi ile kayıklar’ denetim ederdi. Onar fırkate ile bin kadar Bahriye azabı ırmakta gezerek emniyeti sağlardı. 1699’da Macaristan’ın Avusturyalılara terk edilmesi ile Tuna büyük kaptanlığı teğe indi. Rusçuk kıyısında bir tersane olup Tuna gemileri burada kışlardı.
Birecik Tersanesi: Osmanlılar 16. yüzyılın sonlarında Basra havalisini koruma etmek için Birecik’te bir tersane kurarak burada birtakım gemiler yaptılar. Fırat’ın, debisi az, ulaşımı sıkıntı olduğu için kolay düzenekte gemiler yapıldı. Bunlardan öteki Sinop’ta ve Izmit’te de tersane mevcuttu.
Tersane Ricali
Kaptanpaşa: Donanmanın başkumandanıdır. Kaptanlık evvelce Gelibolu Sancakbeyi olana verilirdi. Barbaros Hayreddin Paşa’dan itibaren beylerbeyi rütbesindeki ümeraya verildi. Şayet Kaptan Paşa vezir değilse payesi Cezayir Beylerbeyiliği’dir. Bazen daha da yüksek paye ile verilirdi. Kaptanpaşaların kesinlikle denizcilikten yetişmeleri gerekmiyordu. Yönetim yeteneğine sahip olması kafiydi. Kaptanpaşa’nın vezirliği varsa divan-ı hümayunda derecesine nazaran otururdu. Tersaneye geldiği vakit dava dinler “buyruldu” yazardı. Bahriyeye ilişkin atamaları gerçekleştirirdi. Kendisine ilişkin işler için karar yazma ve tuğra çekmeye müsaadesi vardı. Derya kalemine ilişkin zeamet ve tımarların tevcihini yapardı. Birinci kez verilecekle için sadrazama telhis sunardı. İstanbul’da bulundukları vakit Cuma namazından sonra sadrazam ile görüşürdü. Kaptan-ı derya unvanı 1867 tarihine kadar devam etti. Bu tarihte Bahriye Nezareti kuruldu.
Tersane Reisi: Kaptanpaşadan sonra en yetkili kişidir.
Tersane Kethüdası: Tersanenin sisteminden sorumludur. Kaptan paşadan sonra tersanenin hakimi pozisyonundadır.
Tersane Emini: Tamirat ve alım, satım işlerinden sorumluydu. Bir muhasebe işleri
Azebler: Osmanlı bünyesinde ve tersane hizmetinde bulunan Azeblere birtakım kaynaklarda tersane halkı birtakım kaynaklarda ise tersane halkından bir kümesi söz eder. Tersane halkından kaptanlara 17. yüzyıla kadar reis denirdi. 1543 yılında tersane halkı 800 neferdi. Azebler reislerin buyruğunda çalışan, kereste, top taşıyan, gemilerde kalelerde okçu ve tüfek atar bir sınıftı.
Kalafatçılar: gemi yapıldıktan sonra gemilerin zift çekme sürecini yapan grup
Kumbaracılar: Kumbara, demir, barut ve kurşun kesimleri ile dolduran havan topudur. 16, yüzyılda 500-600 kadardır. 17. yüzyılın sonlarında 40-50 nefer kalmıştır.
Levendler: Levend tabiri 15. yüzyıldan sonra kullanımı yaygındır. Güçlü kuvvetli denizcilerdir. Savaşçı sınıftır. Tüfek, kılıç yahut mızrak kullanmaları kâfi idi. Donanma işleri bozulunca kimileri paşaların maiyetine girdi.
Kürekçiler: Savaşta alınan esirlerden, cürüm işleyenler ve avarız hanesi olarak yazılanlardan oluşurdu. Bunun dışında kendi isteği ile katılan gönüllüler de bulunurdu.
Aylakçılar: Fiyatlı sınıftı.
Kalyoncular: Daimi olmayan hizmet erbabı idi.
Kaptanpaşa Eyaleti
Kaptanpaşa eyaletine “Cezayir Eyaleti” de denirdi. Kaptanpaşaların 16. yüzyıl ortalarına kadar merkezi Gelibolu idi. Kaptanpaşa Eyaleti devletin sonlarının genişlemesi üzerine 17. yüzyılda haslı ve salyaneli olarak iki kısımdan oluştu. Bunlardan Gelibolu, Ağriboz, inebahtı, Midilli, Sığacık, Kocaeli, Karlıeli, Rodos, Biga, Mezistre haslı Sakız, Naksos, Mehdiye salyaneli idi.
Derya Kalemi
Kaptanpaşa eyaletine bağlı sancakbeylerine Deryabeyi denilirdi. Kaptanpaşa eyaletinde tabi sancakların zeamet ve tımar tevcihatı “derya kalemi” diye zikredilen tersane defterhanesinden yapılırdı. Kaptanpaşa mühürlü tezkere verirdi. Bu çiftlikler evvelce yaya ve müsellemlere verilmiş çiftliklerdi.
Osmanlı Bahriyesinde Kullanılan Gemiler
Osmanlılar denizcilik Venedik gemilerini örnek aldılar. Gemileri kürekli ve yelkenli yahut yalnız yelkenli idi. Kürekle yürüyen gemilere genel olarak “çekdiri” denilir ve oturak adedi ile sınıflara ayrılırdı. Çekdirilerin en küçüğü “Karamürsel” en büyüğü ise “Baştarde” idi. Çekdiriler ince donanma ve büyük donanma olarak iki sınıftı. Yapılan her gemi denize merasimle indirilirdi. Ayrıyeten donanma her ilkbaharda sefer çıkardı merasimle çıkar merasimlerde karşılanırdı. Sefer masraflardı sefer olmadığı vakitte etraf güvenliğini sağlamak için kesinlikle sefere çıkarlar. 17. kadar kürekli 19. kadar yelkenli daha sonra baharlı olmak üzere üç periyoda ayrılıyor. Yelkenli gemiler büyük ve güçlü fakat rüzgar olmazsa fonksiyonsuz kalıyor. Kürekli gemilerde rüzgâr olsa da olmasa tesirli oluyor.
Kürekle ilerleyen Gemiler
Uçurma: İnce donanma, hızlı kayık,
Karamürsel: Marmara kayıkları, hem yelkenli hem kürekli,
Aktarma: Tuna’ da ırmak gemileri
Çete Kayığı: Top çeken kayıklar’, ırmakta,
Çamlıca: Nakliye gemileri
At kayığı: Çardak ile Gelibolu ortasında tımarlı sipahileri taşımak için kullanılır. İki baş ve kıç tarafında 4 küreği vardır. Baş ve kıç kısmı rampalıdır.
Kancabaş: Hafif filo
Brolik: Hafif donanma,
Frikate: 10-17 oturaklı hafif donanma, her küreği 2-3’er kişi çeker,
Kırlangıç: İnce donanmanın karakol ve haberleşme işlerini gören ve yüz kişilik mürettebatı olan gemidir.
Şayka: 20-50 savaşçı alır, genelde Özi-Dinye ortasında işleyen gemilerdir.
Çekelve: yük gemileri,
Mavna: 26 oturaklı, çift kürekli, iki katlı, kadırgadan yüksek gemi, Her küreği yedi kişi çeker, 24 pare topu vardır.
Kadırga: Kalyonculuğa geçinceye kadar donanmanın aslını oluştururdu. 25 oturaklı, her ktireği 4-5 kişi çeker.
Yelkenli Gemiler Bunlar iki yahut üç direkli olarak iki sınıftır
İki Direkli Gemiler
Ateş gemisi: Savaş vaktinde düşman donanmasını yakardı. Mevad-ı nariye ile dolu idi.
Şalope: Muharebe gemisi, 12 topu vardı.
Brık: Ambarsızdı. Seridir, topu bulunurdu,
Uskuna: 16 topu vardı.
Üç Direkli Gemiler
Korvet: Harp gemisi, güvertede 20-30 topu var.
Barça: Harp ve nakliye gemisi,
Kalyon: Ambarlı gemidir.
Fırkateyn, Ambarlı gemi, güverte ve ambarda topu vardır.
Gemilerin Denize indirilmesi
Osmanlı Devleti Bahriye Teşkilatı tersanede yapılan gemilerin denize indirilmesi merasim ile olurdu. Müneccimbaşının tayin ettiği günde padişah şahsen eşlik ettiği merasim düzenlenirdi. Gemi padişah ve önde gelenlerin gönderdiği kumaşlarla donatılırdı. Kurbanlar kesilir ve emeği geçenlere derecelerine nazaran hilatlar giydirilirdi.
Osmanlı donanması her sene ilkbaharda sefere çıkardı. İlkbaharda sefere çıkması 1502 yılında II. Bayezid vaktinde adet olmuştur. 19. Yüzyılın ortalarına kadar devam et 17. yüzyıldan itibaren Kazaklardan korunmak için küçük bir donanma hazır bulundurulurdu. Donanma Akdeniz’e çıktıktan sonra savaş tertibatı alırdı. 17. yüzyıldan itibaren yelkenli kalyonlar önde masraf, onların ardında mavnalar sonra da kürekli gemiler yürürdü. Donanmanın denize açılması ile de merasimler düzenlenirdi. Kış dönmeden dönen gemiler için de merasim düzenlenirdi. Gemiler tersane önüne demirlenirdi.
Sonuç
Osmanlı Devleti Bahriye Teşkilatı; 17. yüzyılın ortalarına kadar kürekli gemiler devri, 19. yüzyılın ortalarına kadar yelkenli (kalyon) gemiler devri, imparatorluğun sonuna kadar da buharlı gemiler periyodu olarak anılmaktadır.
Barbaros Hayreddin Paşa kendi bilgi ve donanımıyla devrine damgasını vurmuştur. Yalnızca denizci olmakla kalmamış tıpkı vakitte zapt ettikleri gemileri inceleyerek gemi tamirat ve inşasında uzmanlaşmıştır. Yelkenli büyük gemiler rüzgar estiğinde süratli yol aylar da dingin havalarda hareketsizdi. Küçük limanlara koymaya elverişli değillerdi. Osmanlı donanması kürekle hareket eden ve yelkeni yardımcı olarak kullanan çekdiri sınıfı gemiler oluşturuyordu.
Osmanlı denizciliğin birinci devrinde gemi sayısında değerli iniş ve çıkışlar vardır. Denizcilik 17. yüzyılın ortalarından itibaren eski değerini kaybeder. Kürekli Osmanlı donanması düşman kalyonlarına karşı koyamaz. Bu yüzyılın sonunda kalyonların ve kimi yelkenli gemilerin artması ve 18. yüzyılın başında Mezamorto Hüseyin Paşa’nın donanmasındaki yenilikleri Akdeniz’de tekrar Türklerden kelam edilmesi sağladı.
Osmanlı’nın denizcilik tarihindeki en büyük zayiatı İnebahtı’da 75, Girit seferinde 70′ fazla, Çeşme’de 30, Navarin’de 57 gemisinı kaybederek yaşadı. İnebahtı deniz savaşı kürek döneminin sonu yelkenli döneminin başı sayılır.
