Osmanlı Devleti Saray Teşkilatı

Osmanlı Devleti’nin saray teşkilatı, imparatorluğun idaresinde değerli bir rol oynayan bir yapıdır. Saray, padişahın ikamet ettiği ve devletin merkezi olarak kabul edilen yerdir. Saray teşkilatı, padişahın günlük işlerini yönetmek, devletin idari işlerini takip etmek ve hükümetin nizamlı bir biçimde işlemesini sağlamak hedefiyle oluşturulmuştur.

Osmanlı Devleti’nde saray teşkilatı, birçok farklı kısımdan oluşmaktadır. Bu kısımlar, padişahın hizmetinde çalışan ve farklı vazifeleri yerine getiren memurlardan oluşur. İşte Osmanlı Devleti’nin saray teşkilatının birtakım kıymetli kısımları:

1. Harem: Padişahın eşleri, cariyeleri ve ailesinin yaşadığı kısımdır. Harem, padişahın özel hayatını ve aile alakalarını düzenlemekle vazifelidir.
2. Divan-ı Hümayun: Padişahın danışma kurulu olan Divan-ı Hümayun, devletin en üst seviye karar organıdır. Bu konsey, padişahın huzurunda toplanır ve devletin iç ve dış politikalarını belirler.
3. Kapıkulu Ocakları: Osmanlı İmparatorluğu’nun askeri gücünü oluşturan Kapıkulu Ocakları, sarayın muhafaza birlikleridir. Bu birlikler, yeniçeriler, sipahiler, topçu ocakları üzere farklı kolları içerir.
4. Enderun: Sarayın eğitim kurumu olan Enderun, padişahın hizmetinde çalışacak devlet memurlarının yetiştirildiği yerdir. Enderun’da öğrencilere çeşitli dersler verilir ve devletin farklı vazifelerine hazırlanmaları sağlanır.
5. Has Oda: Padişahın özel odası olan Has Oda, devletin en zımnî ve değerli işlerinin görüşüldüğü yerdir. Padişah, burada danışmanlarıyla toplantılar yapar ve devletin idaresine ait kararlar alır.

Bu kısımlar, Osmanlı Devleti’nin saray teşkilatının yalnızca birkaç örneğidir. Saray teşkilatı, padişahın günlük işlerini yönetmek, devletin idari işlerini takip etmek ve hükümetin tertipli bir formda işlemesini sağlamak maksadıyla oluşturulmuştur. Saray teşkilatı, Osmanlı İmparatorluğu’nun idaresinde kıymetli bir rol oynamış ve imparatorluğun güçlü bir halde ayakta kalmasına katkıda bulunmuştur.

Harem

İlk devirdeki şehzade evliliklerinin siyasi ve politik olduğu görülmektedir. Anadolu beyefendilerinin, Bizans imparatorlarının, Sırp ve Bulgar hükümdarlarının kızları ile evlenildi. Sonra ise harem sistemine geçilmiştir. Bu sistemle hanedanın kutsiyeti nedeniyle Türk kızları saraya alınmazdı. Taht üzerinde hak idealarının önünü geçmek için harem bayanları köle pazarlarından alınırdı. Esasen harem bir nevi Osmanlı soyunun devamını sağlayan çocuk üretim sistemi mahiyetindeydi.

Haremin söz manası girilmesi yasak olan yerdir. Osmanlı’da harem padişahın ve aile efradının yani padişahın bayanlarının, çocuklarının ve muhasipleri ile harem ağalarının oturduğu yerdi. Tıpkı vakitte hanedan soyun devamını sağlayan bir mahiyete sahipti. Bu mahrem olan yer hakkındaki bilgiler epey kısıtlıdır. Haremin birinci ne vakit kurulduğu bilinmiyor. Genel olarak II. Mehmed devrinde teşkilatlandığı kabul edilmektedir. Edirne sarayında kısmen başladığı Topkapı Sarayı’nda da geliştiği görüşü yaygındır. Osmanlı’daki harem sisteminin benzerilerini öbür medeniyetlerde de görürüz. Bunun ismi Hindistan’da perde, İran’da Enderun, Arabistan’da da haremdi.

Takriben haremde 700-800 cariye bulunurdu. Çoklukla kuzeyli bayanlar olmak üzere esir pazarlarından satın alma yoluyla bayanlar alınırdı. Hizmet cariyeleri haricinde cariyelerin hoş olması kuraldı. Saraya alınan bayanların Enderun siteminin biraz daha hafifine tabi olarak çok titiz ve önemli bir eğitimden geçirilirlerdi. Dini bilgiler, Türkçe, nakış üzere eğitimler gördükleri üzere zarafet, nezaket, adap ve terbiyeye üzere mevzularda yetiştirilirlerdi.

Diğer taraftan ok sıkı bir formda gözetlenen saray bayanları fakat Karağalar nezaretinde dışarı çıkabilirlerdi. Harem dairesin padişahtan öteki hiçbir erkek giremezdi[14]. O denli ki hareme getirilen müzisyenlerin dahi gözleri bağlı olurdu. Hatta Harem kısmın bulunduğu taraftan denize dubalar çekilerek gemilerin dahi yaklaşmasına müsaade verilmezdi. Bundanlar ötürü Halil İnalcık burayı bayanlar manastırına benzetmektedir.

Haremde hiyerarşi en alttan üst hakikat cariyeler, kalfalar, ustalar, odalıklar, ikballer, bayan efendiler ve en üstte Valide Sultan biçimindedir. Haremin yönetimi haznedar usta vasıtasıyla yönetilirdi. Padişahın birinci bayanı baş bayan olurdu. Başkaları kıdemlerine nazaran sıralanırdı. Padişah bayanlarına kadın efendi denirdi. Padişah ile birlikte olup çocuk yapan cariyelere ikbal denirdi. Görüşme sürerse has oda, devam ederse Haseki Kadın, şayet Haseki Bayanın oğlu tahta çıkarsa Haseki Sultan olurdu. Cariyeler 7-9 yıllık bir müddet içerisinde şayet padişaha çocuk verememişse saraydan ayrılırdı. Bu çoklukla saray dışından birisiyle evlendirilerek gerçekleşirdi.

Harem dairesi evvelden Eski Sarayda idi. Yeni Saray kurulduktan bir mühlet sonra Yeni Saray geçmiştir. Harem, 1585’li yıllarda devletin merkezi olan Yeni Saraya taşınınca saray bayanları idarede tesirli olmaya başladılar. Çünkü bayanlar salatanı olarak söz edilen sürecin bu periyoda denk gelmesi tesadüf değildir. Bayanlar saltanatı bilhassa 17. Tesirini göstermiştir, Safiye Sultan, Kösem Sultan, Rabia Gülnüş Sultan üzere isimler devlet içinde epeyce tesirli olmuşlardır. Ayrıyeten sarayda Birinci sultan unvanını kullanan bayan Yavuz’un eşi Ayşe Hafsa Sultan’dır. Hasekiler, paşmaklık denilen değerli ölçüde bir gelire sahiptirler. Ayrıyeten valide sultanlar da 3 bin akçelik bir has toprak gelirinin sahibidir.

Haremin kapısında hadım ağalar bulunurdu. Bunlar haremdeki bayanların dışarıyla olan ilişkilerini sağlarlardı. Küçük yaşta Sudan ve Habeş’ten gelen siyahiler hadım edilerek bu vazife için eğitilirlerdi. Haremde bulunduğu sırada padişahın hizmetini gören Çeşnigir usta, berber usta, kilerci usta üzere cariyeler bulunurdu. Haremdeki kısımlar:

Külhan: Hamamdan sorumlu kısım.

Kiler: Yemek ve yiyeceklerin saklandığı kısım.

Hazine: Haremin alışveriş parası burada yönetim edilirdi.

Çamaşır: Çamaşırların yıkandığı bölüm.

Enderun

Esasında Enderun sarayın bir kısmıdır. Saraydaki eğitim sistemi bu kısmın içinde olduğu için işleyen sisteme Enderun sistemi denilmiştir. Bu sistemle devletin muhtaçlık duyduğu asker ve yönetimciler yetiştirilirdi. Sistemin temellerinin Yıldırım Bayezid ile atıldığı rivayet edilir. Fatih devrinde tam manada teşkilatlanmıştır.

Enderun’a kan soyu olmayan, sıradan yalnızca padişaha bağlı olup onun bendesi olacak bireyler alınırdı. Türklerin dağlı olduğu itaate zorlanamadığı bilindiğinden enderuna alınmazlardı. Başka taraftan Bosnalı Müslümanlar hariç[6] ki bunlara Poturoğulları deniyor Müslümanlar da alınmazdı. Bu durum Sultan Selim’e kadar bu türlü devam etmiş. Onunla birlikte çok istisnada olsa Türk kökenliler de alınmaya başladı.

Medresede (ilmiye) şeriat kanun doğrultusunda bir eğitim işlerken Sarayın okulu Enderun (ümera) ise daha müspet, medreseye nazaran daha laik bir sistemi vardır. Edirne sarayında bir enderun mektebinin var olduğunu biliyor olsak da en düzgün enderun eğitimi Topkapı Sarayı’nda idi. Enderunda yetiştirilen bir kul için gelinebilecek en yüksek mevki veziri azamlık idi.

Sistem için İnsan kaynağı evvelce Pencik metoduyla ile yani savaşlardan esir edilen gençlerden sağlanıyordu. Fakat 1402 Ankara savaşı ve iç savaş sürecinde bu biçimde gençler temin edilmeyince devlet, yeni bir yola geçti. Devşirme sistemi olarak nitelendirilen bu yeni sistemde Osmanlı’ya dahil olan yabancı topraklarda yaşayan kırk hane başına bir erkek evlat alınırdı. Bu durum insan vergisi olarak da yorumlanmaktadır.

Turnacıbaşı ismiyle söz edilen vazifeli ferman ile devşirmelerin alınacağı bölgeye sarfiyat. Seçilen bölgeden 40 haneden bir çocuk alınmak üzere misyon ifa edilirdi. Seçim yapılırken hayli titiz davranılıp hoş olan çocuklar seçilirdi. Tek çocuk olanlar, evli olanlar, Türkçe bilenler, sünnet edilmişler, çok uzun ya da kısalar, kel, fodul ve köseler alınmazdı. Ayrıyeten çok varlıklı ve çok yoksul ailelerin çocukları alınmadığı üzere Museviler de alınmazdı. Zira askerlik için uygun niteliklere sahip oldukları düşünülmezdi. Alınan çocukların yaşı 8 ile 18 ortasında değişmektedir. Çocukları alınan ailelerden üzülenler olduğu üzere bu durumdan gurur duyanlarda olurdu. Çocuğunu vermemek istemeyen aileler bir uzvunu sakatlamak ya da evlendirmek üzere çeşitli metotlara başvururlardı.

Toplanan çocuklar sürü denilen kafilelerle devlet merkezine gönderilir. İstanbul’a getirilen çocuklar İlm-i kıyafete, yani fiziki yapıdan karakter analizi yapabilme bilgisine vakıf hocalar tarafından incelenir[7]. Burada seçilen çocuklar enderuna alınırdı. Böylece enderunda tam bir seçkinler sınıfı oluşturulurdu. Başka çocuklar ise Tük lisanı, örf ve adetlerini öğrenip daha sonra yeniçeri yapılmak hedefi ile Türk köylülerinin yanına gönderilirdi. Bu tarza Türk’e verme denirdi.

İlk günden itibaren ruhsal eğitime tabi tutulurdu. Saraya getirilen çocuk üç gün boyunca yalnız bırakılır. Kendisiyle kimse konuşmazdı. Bu bir çeşit arınma ayiniydi.

Enderun’a seçilen çocuklar Birinci olarak kelime-i şahadet getirip sünnet edildikten sonra Türkçe isimler alıp dış saraylara gönderilirdi. Bu saraylarda kabiliyetli olan çocuklar seçilir Topkapı sarayında Enderun okuluna alınırdı. Topkapı’ya alınanlar burada kusursuz bir tahsil görürlerdi. Sarayda her koğuşun ve sınıfın fertlerinin kaydına mahsus defterler olup, bunların saray terbiyesi üzere yetişmeleri için, her koğuşta lala tabir edilen hocalar vardı. En üste oda haricinde dayak ve aç bırakma disiplin aracı idi. Enderunlular, olgunluğu ve gücü tabir ettiğinden sakal bırakamazlardı. Fiziki eğitim[8] ile bedenleri forma sokulurdur bu doğrultuda eğlenceli oyunlar[9] gerçekleştirilirdi. Öğrenciler her şeyden evvel faziletli bir savaşçı devlete sadık bir Müslüman olarak yetiştirilirdi. Adab-ı muaşeret davranış ve tutum çok değerliydi. Çünkü o devirde bir enderunlu duruşundan ve halinden anlaşılabilirdi. 13-14 yıl süren eğitimler sonucunda kimliklerinden tam manasıyla arınmış bir hale gelirlerdi. Eğitim gören Enderunlular sıraları gelince yetenek ve kabiliyetlerine nazaran çeşitli devlet işlerine tayin edilirlerdi. Bir kul için Vezir-i Azamlık gelinebilecek en üst noktadır.

Enderunda, devletin çeşitli makamlarına namzet olarak yetiştirilen çocuklara iç oğlanı denirdi. İç oğlanlarının maaşları ulufe üzere üç ayda bir verilirdi.

Birun

Birun, sarayın dışı, yani Babüs’saade haricindeki teşkilatıdır. Bu kısmın işleri çeşitli olduğundan, her birinin memurları da başka farklı sınıflardandı. Burada misyonlu olan ilmiye sınıfı ile Birun ağaları denilen şahıslar, sarayın hem harem, hem de enderun kısmının dışındaki yerlerde ve dairelerde bulunup, misyonlarını yaparlar ve akşamları konutlarına masraflardı. Birun teşkilatına ilişkin bütün tayinler, sadrazam tarafından yapılırdı.

1. Ulema
2. Eminler
3. Kapıkulu Ordusu
4. Üzengi Ağaları
5. Müteferrikalar
6. Bostancı Ocağı
7. Has Ahır

Yenisarayın İçoğlanları ve Bölümleri

Yeni Saray’ın iç oğlanlarına Gılmanan-ı Enderun denirdi. Yeni Saray’da Enderun içinde altı kısım mevcuttu. Bu altı odadaki iç oğlanlarının derece ve mevkileri birbirinden farklı olduğu üzere hizmetleri ve maaşları da çeşitliydi. Hepsi Babüssade’den içeri kısma hizmet ederlerdi. Bunların maaşları üzere yiyecek ve giyecek gereksinimleri saray tarafından temin edilirdi. Asıl işleri idarecilik konusunda eğitim almaktır. Bu vazifeler gerekli hallerde yapılırdı. Enderunun atamaları padişah tarafından yapılıdır. Padişahlar genelde günlük hayatlarını Has odalılar ve saraydaki dilsiz ve cücelerle geçirirlerdi. Bu gençler padişahın en yakınında bulunarak pratikte devlet idaresini en uygun formda öğreniyorlar, öbür taraftan ise padişah ta yakın gelecekte devleti yönetecek takımları her tarafları vilayet tanıma imkanı elde etmiş oluyordu.

Büyük ve Küçük oda gılmanlarına dolama giydiklerinden ötürü dolamalı denirken bunun haricindekilere Kaftanlı ismi verilmişti.

Büyük ve Küçük Odalar

Bu kısım bir nevi hazırlık sınıfıdır. Büyük ve Küçük odalar farkı yer olarak büyük ve küçük olmasıdır. Bu odalar temel derslerin verilmesi misyonunu üstlenmiştir. Burada lisan dersleri[10], Kur’an dersi, hattatlık üzere derslerin yanında öğrencilerin güreş, atlama, koşu, ok çekme üzere oyunlarla vücudu olarak da gelişimleri sağlanırdı. Bu oda mensuplarına dolamalı denilirdi. Sıraları gelince seferli ocağına terfi alırlardı. Terfi almaya hak kazanmayanlar ise sipah ya da silahdar bölüklerine çıkarılırdı.

Doğancı Koğuşu

Hane-i Bazyan da denilen doğancı koğuşu 40 kişilik bir cemaat idi. Avcı Mehmed bunları kaldırdığından olarak hakkındakiler bilinmiyor. Lakin bir kaynağa nazaran bu kısımdan padişah avı için şahinler eğiten bir bölük vardı.

Seferli Koğuşu

Dördüncü Murad devrinde, Revan Seferi’ne giderken oluşturulmuştur. Evvelce misyonları enderun halkının çamaşırların yıkamaktı. Daha sonraları meslek kümelerinin toplandığı bir oda haline getirildi. burada toplanmış: pehlivanlar, berber, tellak, keseci, hanendeler, sazedeler, cüceler, soytarılar. Bu bölük 1831’de lağvedilmiştir.

Kiler Odası

Fatih devrinde kurulmuştur. Padişah’ın yemeğinin pişirilmesi, sofrasının kurulması ve yemeğin servisinden Kilerci Başı sorumludur. Bunlardan diğer meşrubat hazırlamakla ilgilenirdi. Ayrıyeten Kiler Koğuşu birebir vakitte eczacılık hizmetini üstlenmiştir. Birinci nisan yağmurunu padişaha bunlar takdim ederler[11].

Hazine Odası

Fatih periyodunda kurulmuş olup genel olarak 60 kişi bulunurdu ve mensuplarına hazineli denirdi. Bu mevkide epey emniyetli şahıslar bulunurdu. Hazinedar Başı ve Hazine Kethüdası Hazine odasının amirleriydi. Saray çalışanlarının fiyatlarını verir. Kendi içinde 4 oda vardır. Silahların bulunduğu kumaşların bulunduğu basılmamış alın ve gümüşlerin bulunduğu.

Has Oda

Fatih periyodunda kurulmuş olup genel olarak 40 kişi bulunurdu. Enderun içinde en saygın ve emniyetli pozisyon burasıdır. Has odabaşı, silahtar, çuhadar, rikabdar, tülbent gulamı ve miftah gulamı. Has odadakiler saraydaki herkes ile konuşabilmek özgürlüğüne ve padişaha yakın olma imkanına sahiptiler.

Has odabaşı: Padişahın elbisesini giydirmek ve çıkartmakla vazifeli olup Padişah nereye giderse yanında bulunurdu.

Silahtar: Genel olarak padişaha ilişkin silahları koruma ederdi. Ayrıyeten merasimlerde padişahın kılıcını ve tüfeğini taşıyarak hükümdarın sağ gerisinde yürüdü. Birebir vakitte padişahın yakın müdafaasıdır. Başında zülüf ve kırmızı kadifeli üsküf taşırdı.

Çuhadar: Tören sırasında Padişahın kaftan ve yağmurluğunu taşır.

Rikapdar: Padişahın üzengisini tutarak cet binmesine yardımcı oluyor.

Tülbend Gulamı: Padişahı sarığını koruma etmek ve taşımakla vazifeliydi.

Birun

Birun, Babü’s Sade’ye harici olan kısmı tabir eder. Buradakiler sarayın daimi sakinlerinden faklı olarak birun kısmındakiler akşamları konutlarına dönerlerdi. Dilek ederlerse sakal dahi bırakabilirlerdi.

1. Ulema
2. Eminler
3. Kapıkulu Ordusu
4. Üzengi Ağaları
5. Müteferrikalar
6. Bostancı Ocağı
7. Has Ahır

Ulema

Padişah Hocası: Şehzadelikleri vaktinde ders verdikleri hocalar tahta geçtiklerinde padişah hocası olurlardı.

Hekim Başı: İmparatorluk dahilindeki hekimler, cerrah, göz tabipleri nezareti buna aitti.

Cerrah Başı: şehzadelerin sünnetleri ve hadım ağlarının muayeneleri bunun vazifesiydi

Kehhal Başı: Göz hekimi

Hünkar İmamı: Padişahların namaz kılarken kendisini uydukları zata denirdi.

Münnecim Başı:

Eminler

Şerhremini: Saray ve hükümete ilişkin tamirat ve bina işleriyle meşgul olurlar.

Darphane Emini: Önceden Anadolu ve Rumeli’de darphaneler vardı. Ama yaşanan suiistimaller nedeniyle I. Mahmud vaktinde İstanbul’dan diğer mahallerde para bastırma tarzını kaldırıldı. Darphanede kesilen paranın ayarını belirler denetim ederdi. Darphane Buyruğu her sene değiştirilirdi.

Arpa Emini: Saray ahırlarının muhtaçlığı olan ot ve arpa ile hayvanlarını levazımatını temin ederdi.

Matbah-ı Emini: Sarayı yemeklerinin hazırlanmasından sorumluydular.

Kapıkulu Ordusu

Yeniçeriler, Sipahiler, Silahtar, sağ-sol Ulufeciler, sağ-sol Garipçiler

Üzengi Ağaları: Padişahın yanında cet binerek merasimlere katılır.

Yeniçeri Ağası: Güvenlikten sorumludur

Mirahur: Saraydaki atlardan atlarla yapılan tüm tertiplerden sorumluydu.

Kapıcaları Kethüdası: Bab-ı hümayın ve Orta kapıda bekleyen bütün kapıcıların amiri

Kapıcılar ve Kapıcıbaşılar: