Türk Demokrasi Tarihi
Türk Demokrasi Tarihi, Türkiye’nin demokrasiye geçiş sürecini ve bu süreçte yaşanan değerli gelişmeleri kapsayan bir periyottur. Bu tarihi seyahat, Osmanlı İmparatorluğu’ndan Cumhuriyet’e kadar uzanan birçok değerli olayı ve demokratikleşme gayretini içermektedir.
Demokrasi Nedir?
Demokrasi sözü, kökeni Yunanca dimokratia sözüne dayanmaktadır. Genel manada, halkın idaresi yahut çoğunluğun yönetimi olarak tanımlansa da, demokrasi farklı formlarda ve tariflerle da incelenebilir. Uygulama açısından dolaylı (temsili) demokrasi, direkt demokrasi ve yarı temsili demokrasi üzere çeşitleri bulunmaktadır. Ayrıyeten, demokratik sistemler Doğu tipi demokrasi ve Batı tipi demokrasi olarak iki ana kümeye ayrılabilir.
Osmanlı İmparatorluğu’nda Demokratikleşme Hareketleri
Osmanlı İmparatorluğu’nda demokratikleşme hareketleri, III. Selim periyodunda başlamıştır. Bu süreç, Senedi İttifak, Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı, I. Meşrutiyet ve II. Meşrutiyet ile devam etmiştir. Osmanlı, askeri bir devlet olarak seferlerin sona ermesiyle birlikte çöküş sürecine girmiştir. Bu çöküş, III. Selim’in askeri ıslahatlar yapma gayretini doğurmuştur. Nizam-ı Cedit ile yeni bir nizam kurmaya çalışan III. Selim, bu süreçte ulemanın çıkarlarını tehdit eden adımlar atmıştır ki bu durum, iktidar yapısında daha da derinleşen çatışmalara yol açmıştır.
Türkiye’de Demokrasiye Geçiş
Türkiye’de demokrasiye geçiş süreci, 1923 yılında Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle başlamıştır. Mustafa Kemal Atatürk liderliğinde gerçekleştirilen Türk Kurtuluş Savaşı sonrasında, Osmanlı İmparatorluğu yerine Türkiye Cumhuriyeti kurulmuştur. Bu periyotta, demokratikleşme eforları sürat kazanmış ve çeşitli ıslahatlar gerçekleştirilmiştir.
Türk Demokrasi Tarihinde Çok Partili Dönem
Türkiye’de çok partili periyot, 1946 yılında yapılan seçimlerle başlamıştır. Bu dönemde, birçok siyasi parti kurulmuş ve sistemli seçimler yapılmaya başlanmıştır. Fakat, siyasi istikrarsızlık ve askeri müdahaleler bu periyodun kıymetli sıkıntıları ortasında yer almıştır.
1921 Anayasası (20 Ocak 1921)
20 Ocak 1921’de ilan edilen Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, Türkiye’nin birinci anayasasıdır. Kısa lakin tesirli bir metin olan bu anayasa, lokal idare unsurları ve yerinde idare anlayışını benimsemiştir. Türkiye Devleti terimi birinci defa burada kullanılmıştır. Bu anayasa, bir geçiş anayasası niteliğindedir ve Türk tarihinin en esnek anayasası olarak kabul edilir. Meclis hükümeti sistemi ile kuvvetler birliği anlayışını benimsemiştir. 23 husus ve 1 ekten oluşmaktadır. Birinci dört husus ise hayli değerlidir:
- Egemenlik kayıtsız koşulsuz milletindir. Bu güç sırf meclis tarafından kullanılmaktadır ve meclis üstünde öbür bir otorite yoktur.
- Yasama, yürütme ve yargı yetkisi meclise aittir. (kuvvetler birliği)
- Din ve şeriat işlerini yürütmek TBMM’ye düşmektedir.
- Padişah ve halifenin geleceği meclisin vereceği karara bağlıdır.
1924 Anayasası
1924 Anayasası, 1961 yılına kadar yürürlükte kalmış ve en uzun süren anayasamız olmuştur. Bu anayasa, sert bir yapıya sahip olup, kuvvetler birliği ve egemenliğin kayıtsız kuralsız millete ilişkin olması unsurlarını sürdürmüştür. Lakin, bu periyotta yargı bağımsızlaştırılmıştır. 1928 yılında, laikliğe alışılmamış görülen “Türkiye Devleti’nin dini İslam’dır” ibaresi anayasa metninden çıkarılmıştır. 105 unsur ve 6 kısımdan oluşan bu anayasanın birinci 8 hususu, genel asılları içermekte ve Osmanlı ile olan tüm bağlantıları kopartarak, ihtilal niteliği taşımaktadır.
- Türkiye Devleti bir cumhuriyettir.
- Türk Devleti’nin dini İslam, lisanı Türkçe, başşehri Ankara’dır. (1928’de din sözü kaldırılarak anayasa laik hale getirilmiştir.)
- 3, 4, 5. unsurlarda, hakimiyetin kayıtsız koşulsuz Türk milletinde olduğu ve bu yetkinin meclis tarafından kullanılacağı söz edilmiştir.
- 6. husus, yasama, yürütme ve yargı ile ilgili kararları içermektedir; yasama ve yürütme yetkisi mecliste bulunmaktadır.
- 7. husus ise yargı yetkisini bağımsız mahkemelere bırakmıştır.
- 9-30. ortası unsurlar yasama işlerini düzenler ve bu unsurlar ortasında en dikkat çekeni 10 ve 11. unsurlardır. Seçme ve seçilme hakkı sırf erkeklere verilmiştir; bu durum 1934 yılında düzenlenmiştir.
- 31-52. ortası hususlar yürütme işlerini düzenler; devlet başkanı aynı zamanda yürütmenin başıdır, lakin yasama açısından yetkileri semboliktir.
- 53-67. unsurlar yargı ile ilgilidir ve ulu divanın çalışma biçimini ortaya koyar; yargının bağımsızlığı teminat altına alınmıştır.
- 68-88. unsurlar kamu özgürlükleri ile ilgili olup, her vatandaşın özgür doğduğunu ve yaşama hakkının oburlarının hakkına ziyan vermeyecek halde geçerli olduğunu belirtmektedir. Her türlü zümre, sınıf, aile ve kişi ayrıcalıkları kaldırılmıştır; herkes kanun önünde eşittir. Can, mal ve konut dokunulmazlığı vardır. Azap, eziyet, mala el koyma ve angarya yasaktır. Asayişe ve terbiyeye, kanunlara muhalif olmama şartıyla her türlü dinî toplantı özgürdür. Haberleşme kapalıdır. Vergiyi sırf devlet toplar. Vatandaşın toplanma ve dernek kurma hakkı vardır. Eğitim ve öğretim hürdür; sırf ilkokul mecburidir.
- 99-105. unsurları, vilayetlerin idaresinden, memurlardan ve mali işlerden bahseder. Bu kısım, öteki dünya anayasalarında genelde birinci kısım olarak yer almasına karşın, Türkiye anayasasında son kısımda bulunmaktadır.
1921 ve 1924 Anayasası Ortasındaki Farklılıklar
| 1921 | 1924 |
| Meclis hükümeti sistemi | Kabine sistemi |
| Seçimler 2 yılda bir yapılır | Seçimler 4 yılda bir yapılır |
| Yargı TBMM’ye bağlıdır | Yargı bağımsızdır |
| Geçiş anayasası | İhtilali anayasa |
| 23 husus 1 ek | 105 unsur 6 bölüm |
1921 ve 1924 Anayasası Ortasındaki Benzerlikler
- Egemenlik kayıtsız kuralsız milletindir.
- Güçler birliği TBMM’ye aittir.
- Meclisin üstünde güç yoktur.
1961 Anayasası’nın Özellikleri (9 Temmuz 1961)
- İki meclisli parlamento sistemi (Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu) kabul edilmiştir.
- Kuvvetler ayrılığı unsuru getirilmiştir.
- Yürütme organı Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu tarafından oluşturulmuştur.
- Meclis, maddelerin kabulünde son kelama sahiptir.
- Hukuk devleti unsuru benimsenmiştir.
- Sosyal devlet anlayışı benimsenmiştir.
- Seçimlerin özgür, bilinmeyen, eşit, tek dereceli genel oy unsurlarına nazaran yapılacağı belirtilmiştir.
- Çoğunlukçu demokrasi anlayışından, çoğulcu demokrasi anlayışına geçilmiştir.
- Temel hak ve hürriyetlerle ilgili geniş düzenlemelere yer verilmiştir.
- Üniversitelere ve TRT’ye özerk statü tanınmıştır.
- Anayasa Mahkemesi kurulmuştur.
- Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) kurulmuştur.
- Milli Birlik Komitesi oluşturulmuştur.
1961 Anayasası’nda 1971-1973 Orta Rejimleriyle Yapılan Rötuşlar
Bu değişikliklerin temel nedeni, 1961 Anayasası’nın devlet otoritesini zayıflatması ve devleti güçsüz kılmasıdır. Bu süreçte yapılan değişiklikler şunlardır:
- Bakanlar Heyeti’ne KHK çıkarma yetkisi verilerek yürütme güçlendirilmiştir.
- Temel haklara sınırlama getirilmiştir.
- Askeri Yüksek Yönetim Mahkemesi kurularak, askerler ile idari süreçler Danıştay’ın misyon alanından çıkartılmıştır.
- Devlet Güvenlik Mahkemeleri kurulmuştur.
- TRT’nin özerkliği kaldırılmış ve üniversitelerin özerkliği azaltılmıştır.
1980 Askeri Darbesi
1980 yılında Türkiye, bir askeri darbeyle karşılaşmıştır. Bu darbe sonucunda, siyasi partiler kapatılmış, anayasa askıya alınmış ve askeri bir idare kurulmuştur. Bu periyotta, demokratik haklar önemli halde kısıtlanmış ve insan hakları ihlalleri yaşanmıştır.
1983 Anayasası ve Demokratikleşme Süreci
1983 yılında kabul edilen yeni anayasa ile Türkiye’de demokratikleşme süreci yine başlamıştır. Bu anayasa, siyasi partilerin kurulmasını ve nizamlı seçimlerin yapılmasını sağlamıştır. Ayrıyeten, temel hak ve özgürlüklerin korunmasını ve insan haklarına saygıyı garanti altına almıştır.
2000’li Yıllar ve AB Süreci
2000’li yıllarda Türkiye, Avrupa Birliği’ne üyelik sürecine girmiştir. Bu süreçte Türkiye’de demokratikleşme gayretleri sürat kazanmış ve çeşitli ıslahatlar gerçekleştirilmiştir. Lakin, bu süreçte de kimi zorluklar yaşanmış ve demokratikleşme süreci tam manasıyla tamamlanamamıştır.
Türk Demokrasi Tarihi, Türkiye’nin demokratikleşme serüvenini anlatan değerli bir periyottur. Bu süreçte, Türkiye birçok zorlukla karşılaşmış ve demokratik hakların korunması ile insan haklarına hürmet konusunda değerli ilerlemeler kaydedilmiştir. Fakat, hala mevcut birtakım demokratikleşme problemleri ve zorluklar bulunmaktadır ve bu problemlerin tahlili için daha fazla gayret gösterilmesi gerekmektedir.
Sonuç
Demokrasi, en hoş formunun cumhuriyette bulduğuna inanılır; lakin demokrasi için cumhuriyetin varlığı kaide değildir. Değerli olan kuvvetler ayrımıdır. Yasama, yürütme ve yargı yetkilerinin farklı olması son derece kritik bir ögedir. Çünkü, demokrasi işlemediğinde anarşi rejimi ortaya çıkabilir. Örneğin, İngiltere’de monarşi bulunmasına karşın ülke demokratiktir. Krallık, halkın taleplerine ve gereksinimlerine uygun formda kendini günümüze kadar muhafazayı başarmıştır.
